File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Lamellofoon van plantaardig materiaal met 5 toetsen TMnr 4065-16.jpg

Nederlands: De lamellofoon wordt ook wel sanza, mbira of likembe genoemd. Dit instrument komt voor in geheel Afrika beneden de Sahara, maar nergens anders.

Een sanza bestaat uit een klankbord waarop ijzeren, houten of bamboe lamellen bevestigd zijn, vandaar de naam lamellofoon. De lamellen worden door de speler met de duimen getokkeld, waardoor deze in trilling worden gebracht. Dit heeft tot de naam 'duimpiano' geleid, hetgeen eigenlijk een onjuiste benaming is aangezien de vergelijking met een piano zeker niet opgaat.

De lamellen zijn parallel aan elkaar met een brugconstructie op de klankkast bevestigd. De uiteinden van de lamellen kunnen verscheidene vormen hebben, zoals rechthoekig, rond of spits.

De klankkast van een sanza kan verschillende vormen hebben: een eenvoudig plankje, een doosvormige klankkast, een kalebas of een grote holle houten klankkast. De toonhoogte van de lamellen kan gemakkelijk veranderd worden door ze over de brug naar voren of naar achteren te schuiven. Als het trillende gedeelte langer wordt gemaakt, wordt de toon lager.

Er zijn verschillende soorten sanza's, variërend qua grootte, bouw, materiaal en aantal lamellen. De eenvoudige sanza's kunnen door iedereen bespeeld worden, de complexere vormen met meerdere rijen lamellen vereisen jarenlange training.

Het gebruik van de sanza is zowel solitair als voor publiek. Solitair wordt dit instrument gebruikt om liederen te begeleiden. Door de aanwezigheid van de vele lamellen is het mogelijk een -meestal ostinate- begeleidingsformule te spelen. De speler begeleidt zichzelf op de sanza -terwijl hij zingt- met repetitieve muzikale frasen. Door het relatief kleine formaat kunnen sanza's gemakkelijk worden meegenomen op reis en als aangenaam tijdverdrijf gebruikt worden tijdens een lange wandeltocht. Daarnaast wordt de sanza ook door schildwachten gebruikt om zichzelf wakker te houden. Maar sanza's hebben ook een publieke functie: ze worden gebruikt bij dansen en feesten om het ritme mee aan te geven. Om dit ritme extra goed naar voren te laten komen zijn er soms metalen of glazen ringetjes om de lamellen bevestigd. Deze geven een zoemend geluid tijdens het spelen, het zijn zg. 'geraasmakers'. Het zoemende geluid is een integraal onderdeel van sanza-muziek: het zorgt ervoor dat omgevingsgeluiden geminimaliseerd worden en dat het ritme beter hoorbaar is.

Er bestaan ook sanza-orkesten, waarbij sanza's van verschillende grootte met elkaar gecombineerd worden ter begeleiding van dans.

Reeds in 1589 werd er in Zimbabwe melding gemaakt van lamellofonen door missionarissen. Van daaruit hebben deze instrumenten zich verspreid over het Afrikaanse continent. Vanaf het midden van de 19e eeuw is het bestaan van sanza's in het Neder-Congo gebied bekend.

De nu alom ingeburgerde naam 'sanza' is wellicht terug te voeren op een verbastering van 'nsansi' door D. Livingstone in diens Narrative of an Expedition to the Zambezi and its Tributaries (1865) (bron: Jos Gansemans in Musical Instruments – Collections of the RMCA (Tervuren 2009:15).